Dünyada ve Türkiye’de Uçuş Kontrolün Kısa Geçmişi
Yıllar boyunca uçuş kontrol bir çok isim almıştır: hava yolu devriyesinden, hava yolu uçuş kontrolü, kolaylık uçuş kontrolü ve sonunda uçuş kontrol. Kavram, hava yolu sistemi kadar eski olup 1920’lere kadar inmektedir. 1940’ın sonlarına kadar uçuş kontrol hizmetleri, uçuş kontrol ekipmanını, hava aracıyla uçuş kalibrasyonunu, avionik desteği ve kalibrasyonunu ve bir ülkenin hava sahası sisteminin güvenliğini sağlamak için gerekli diğer hizmetleri kapsamıştır.
4 Nisan 1947'de Uluslararası Sivil Havacılık Örgütünün (ICAO) kurulmasıyla birlikte uçuş kontrol de resmiyet kazanmıştır.
Türkiye’de
uçuş kontrol, 1959 yılında ABD'li ekip tarafından başlatılmıştır. Türk tescilli bir uçak ve Türk uçuş ekibi
ile birlikte 19.02.1963'te ilk kez ulusal uçuş kontrol hizmeti verilmiştir. 1993'te Yarı Otomatik Uçuş Kontrol Sistemi (SAFIS) ile hizmet verilmeye başlanmıştır.
22 Nisan 2009 tarihinde ABD den satın alınan 2 adet yeni Cessna Citation XLS ( TC-LAC veTC-LAD) uçağı ABD den
Türkiye’ye uçurularak getirilmiştir. Uçaklar NSM 3000 model Tam Otomatik Uçuş Kontrol Sistemi (AFIS) ile teçhiz edilmiş olup, bu sistem Lazer Kamera ve Uydu Tabanlı çalışarak, ILS CAT I-II-III, VOR, DME, NDB, RNAV, Radar, Visual Aids (PAPI, ALS) haberleşme sistemlerinin uçuş kontrolünü yapabilmektedir. Uçuş kontrol hizmeti halen bu uçaklar ile yürütülmektedir.
Ayrıca Genel Müdürlüğümüz merkez teşkilatında 26 Şubat 2013 tarihinden itibaren yürürlüğe giren yeniden yapılanma kapsamında, uçuş kontrol faaliyetleri Uçuş Kontrol Şube Müdürlüğü ve Hava Araçları Teknik Şb.Md.lüğü’nce işbirliği içerisinde sürdürülmektedir.
Uçuş Kontrol ve Hava Seyrüsefer Yardımcısı
Hava seyrüsefer yardımcılarının (HSY'lerin) havadan kontrolü, çok iyi eğitilmiş uçuş ekiplerinin ustalıklarını
gerekli kılan iki parçalı bir etkinliktir. İlk bölümü, elektromanyetik sinyalin, yani tıpkı bir radyo istasyonu gibi seyrüsefer yardımcısının yayın sinyalinin ve görsel yardımcıların değerlendirilmesidir. Bu sinyaller, ICAO standartlarına göre denetlenir. Hava seyrüsefer yardımcısı (HSY),pist üzerindeki havacılık amaçlı çizgiden uydu sistemide dahil olmak üzere elektronik ve görsel olarak hava araçlarının iniş,kalkış ve uçuşun diğer aşamalarında yararlanılan tüm kolaylıkları(facilities) içerir .
Neden Uçuş Kontrol?
Kısaca VOR, NDB, ILS ve DME gibi İngilizce kısaltmalarla belirtilen HSY’ler elektronik yardımcılar olup bu
tip yardımcılardan elektromanyetik sinyallerin uygun yayılıp yayılmadığı havadan yapılacak kontrollerle anlaşılabilir.
Ayrıca PAPI, ALS kısaltmalarıyla belirtilen elektriksel-görsel yardımcıların da yapılacak uçuşlarla denetlenmesi gerekir. Uçuş kontrol, bu havadan denetim gerekliliğinin sonucudur. Bununla birlikte elektronik yardımcılar uygun test donatısı vasıtası ile yerden de denetlenebilir. Yerden kontrol havadan kontrole göre daha uygun ve daha az maliyetlidir. Yerden kontrolün tüm bu üstünlüklerine karşın, özellikle elektronik HSY’lerin performans ölçümlerinin çoğu ancak havadan yapılabilmektedir. Kesintisiz hizmet vermek zorunda olan elektronik HSY’lerin kendi kendilerini denetleyen, en küçük bir aksaklıkta ve yayın bozulmasında uyarı vererek sistemi kendiliğinden kapatan monitörleri vardır. Ancak monitörler sadece yakın çevresini kontrol edebilir.
Bunun
ötesinde yayının doğruluğu,çevre şartlarından etkilenip etkilenmediği veya girişimlerin (enterferans ) olup olmadığı hakkında bilgi veremezler.
Bunlardan dolayı özel donanımlı uçağa ve bu yayınları değerlendirebilecek eğitimli ve yetişmiş uçuş ekibine
gerek vardır.
Devletin Uçuş Kontrol Yükümlülüğü
ICAO üyesi devletler, tüm hava sahasının ve yere dayalı aletli uçuş usullerinin havadan denetimi boyunca
ve elektromanyetik sinyalleri yasal olarak geçerli kılma / onaylama sırasında kendine düşen gereklilikleri yerine getirirler.
Türkiye’de uçuş kontrol hizmeti Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü (DHMİ) Hava Seyrüsefer Dairesi
Başkanlığı’na
bağlı Uçuş Kontrol Şube Müdürlüğü’nce yürütülmektedir. Hava Kuvvetleri Komutanlığı da kendi sistemi içindeki HSY'lerin uçuş kontrolünü yürütmektedir.
Uçuş Kontrol Şube Müdürlüğü ,
(21.10.2019) halen toplam
366 adet elektronik HSY’yi ve
110 adet görsel (elektrikli) HSY’yi periyodik olarak kontrol etmektedir. (Bunlarla ilgili tablo aşağıda sunulmuştur.)
Uçuş Kontrol Şube Müdürlüğü, belirtilen HSY’lerin dışında kalan ve SSR veya PSR kısaltmalarıyla belirtilen
radarların,VHF/UHF iletişim frekanslarının, yaklaşma/pist/taksiyolu ışıklarının da havadan kontrolünü gerçekleştirmektedir. Uçuş Kontrol Şube Müdürlüğü zaman zaman da frekans girişimlerini tespit ederek önlemler alınmasını sağlamaktadır.
Uçuş kontrol için kullanılan sistemler, her üç ayda bir kalibre edilerek bunların doğru ve hassas ölçme yeteneğinin devamlılığı sağlanmaktadır.
Uçuş Kontrol Tipleri
Beş çeşit uçuş kontrol vardır:
1. Yer Seçimi Kontrolü (Site Evaluation Inspection)
Bir elektronik hava seyrüsefer yardımcısının kalıcı olarak kurulması için önerilen yerin uygunluğunu saptamak için yapılan uçuş kontroldür. Bu kontrol için taşınabilir yer kolaylıkları, örneğin Mobil VOR kullanılabilir. Bunların denendiği yerde olumlu sonuç alınırsa kalıcı bir yapı ve sistem kurulur. Tersi durumda başka bir yer aranır.
2.İlk Hizmete Verme Kontrolü (Commissioning Inspection)
Hava seyrüsefer yardımcısının/sisteminin performansı (çalışma başarımı) konusunda tam bilgiyi elde etmek ve yardımcının/sistemin kendi kullanım (işletme) gereklerini destekleyip desteklemeyeceğini saptamak için düzenlenen kapsamlı uçuş kontroldür. Bu en uzun süreli bir kontrol biçimidir. Bu kontrol sonucunda elektronik veya görsel bir HSY ya hiçbir kısıtlama (tahdit) konmadan ya da bir kısıtlama konularak hizmete verilir. Eğer kısıtlama varsa bu durum kullanıcılara (pilotlara, işletmecilere) bir notam (havacılara duyuru) ile hizmet öncesinde bildirilir.
3. Periyodik Uçuş Kontrol (Periodic Inspection)
Hizmete verilmiş bir seyrüsefer yardımcısının/sistemin standartları karşılamayı sürdürüp sürdüremeyeceğini
ve kullanım (işletme) gereklerini destekleyip desteklemeyeceğini saptamak üzere belli aralıklarla yürütülen
uçuş kontroldür. Eğer HSY, ilk hizmete verme kontrolü sırasındaki performans ile çalışıyorsa bir sonraki periyodik kontrol tarihine kadar yeniden hizmete verilir. ICAO gereklerine aykırı veya tolerans dışı bir durum saptandığında HSY, bu durum giderilinceye kadar hizmete verilmez.
Günümüzde uygulanan periyodik kontrol sıklıkları şöyledir:
HSY TİPİ
|
PERİYODİK SIKLIK
|
ILS (Aletle İniş Sistemi) Kategori I
|
180 gün
|
ILS (Aletle İniş Sistemi) Kategori II-III
|
120 gün
|
VOR (Çok Yönlü Çok Yüksek Frekanslı Radyo Yön Vericisi)
|
365 gün
|
VOR Alıcı Yer Kontrol Noktası
|
365 gün
|
NDB (Yönlendirilmemiş Radyo Yön Vericisi)
|
730 gün
|
RNAV Usülleri
|
İlk hizmete Verme Esnasında
|
DME (Uzaklık Ölçme Donatısı), LCTR (Konum Belirticiler),
|
Destekledikleri
yukarıdaki
HSY’ler ile aynı aralıktadır.
Örneğin bir ALS,
desteklediği ILS sistemi
ile aynı sıklıkta
denetlenecektir.
|
MKR BCN (İşaret Vericiler),
|
VHF/UHF İletişim Frekansları,
|
ALS (Yaklaşma Işıkları)
|
VGSI (Görsel Yaklaşma Eğimi Işık Sistemi: VASI/PAPI)
|
ve Aletle Uçuş Usulleri
|
4. Özel Uçuş Kontrol (Special Inspection)
Normal periyodik aralık dışında yapılan kontroldür. Sistemlerin, alt sistemlerin ya da tek başına seyrüsefer yardımcısının performans niteliklerini saptamak/değerlendirmek için yapılan uçuş kontroldür. Başlıca özel kontrol tipleri, kaza sonrası kontrol, yeniden yapılandırma kontrolüdür. Genellikle HSY bakım personelinin veya Kaza Anket Heyetinin Başkanının isteği üzerine yapılır.
5. Gözetim Kontrolü (Surveillance Inspection)
Hizmete verilmiş sistemlerin, seyrüsefer yardımcılarının tek tek bileşenlerinin, aletle uçuş usullerinin ya da hizmetlerin sürekli gözlemlenmesidir. Bu kontrol, olağan uçuş etkinlikleri/seyrüsefer sırasında gözlemlenen hava seyrüsefer yardımcılarının tek tek bileşenlerinin nokta kontrollerini de kapsar. Nokta Kontrolü (Spot Check), belirsiz aralıklarla, uçuş kontrol ekibiyle birlikte yapılan uçuş kontroldür. Gözetim Kontrolüne şunlar örnek verilebilir: Pistlerin, taksi yollarının durumu, boyalı işaretler, yönlendirme levhaları, kararmış ya da kırık pist veya mania ışıkları, iletişimler, havaalanlarında tehlikeli bir durum oluşturan ya da HSY’nin performansını (çalışma başarımını) olumsuz etkileyebilecek inşaat etkinliği ve benzerleri.
Eğer gözetim kontrolünde bir tolerans dışı veya tatmin edici olmayan bir durum bulunursa bunun için rapor hazırlanır ve gerekirse NOTAM bilgisi verilir.
Hava Sahası Standartları ve Kalibrasyonu İçin Uluslararası Komite (ICASC)
Hava Sahası Standartları ve Kalibrasyonu İçin Uluslararası Komite (ICASC), uçuş kontrol konusunda düzenleyici, teknik, işletmesel ve ticari bilgi alışverişi sürekliliğini sağlamada ön ayak olmak üzere, ilki 1984’te gerçekleştirilen ve iki yılda bir Uluslararası Uçuş Kontrol Sempozyumu yapmaktadır. Türk Uçuş Kontrol ekipleri tarafından, bu sempozyuma 2006 yılından itibaren ilgili personel planlanmak suretiyle katılım sağlanmaktadır.